historia_diecezji_fotoHISTORIA DIECEZJI PRZEMYSKIEJ

ks. dr Henryk Borcz

WSTĘP

Początki chrześcijaństwa na terenach obecnej archidiecezji przemyskiej sięgają X stulecia. Wiąże się je z zależnym od Czech -państwem krakowskim- (ok. 966 – do ok. 990), którego wschodnie granice opierały się o rzeki Bug i Styr, zaś południowe o Karpaty. Obejmowało ono terytoria kilku zachodniosłowiańskich plemion, w tym także wysuniętych najdalej na wschód Lędzian, zamieszkujących między innymi dorzecze Sanu wraz z Przemyślem. Po zorganizowaniu około roku 973 diecezji praskiej i  ołomunieckiej -państwo krakowskie- (w tym Przemyśl) znalazło się w ich granicach. Wówczas też rozpoczęła się zorganizowana akcja misyjna wśród miejscowej ludności. -Państwo krakowskie- około, lub wnet po roku 990, zostało przyłączone do monarchii piastowskiej.

Świątynia ta była użytkowana przez katolików do około 1460 roku, kiedy to rozebrano ją, a materiał wykorzystano do budowy zlokalizowanej na jej miejscu obecnej katedry. Powołana do życia przy końcu roku 999 metropolia gnieźnieńska objęła całe terytorium monarchii Bolesława Chrobrego. Przemyśl wszedł wówczas do nowo utworzonej diecezji krakowskiej. W tym miejscu należy odnotować hipotezę przyjmowaną przez część historyków, że w monarchii Bolesława Chrobrego (- 1025) i Bolesława Śmiałego (- 1081), obok metropolii gnieźnieńskiej istniała druga metropolia łacińska ze stolicą w  Sandomierzu. W Przemyślu miała w tym czasie mieścić się stolica diecezji sufraganalnej wraz z siedzibą biskupa.

Niepodważalnym dowodem rozprzestrzeniania się, już na przełomie X i  XI wieku, chrześcijaństwa zachodniego na terenach obecnej archidiecezji, są dwie przedromańskie rotundy z absydą z Przemyśla, utrzymane w  tradycji karolińskiej i ottońskiej, analogiczne do znanych rotund wczesnopiastowskich z terenu Polski centralnej (m.in. Ostrów Lednicki, Giecz, Wiślica, Kraków, Cieszyn). Pozostałości tych wczesnych kościołów odnaleziono w Przemyślu na początku lat 60-tych obecnego stulecia. Starszy z nich pw. Najświętszej Maryi Panny (-), zbudowany na zamku przemyskim był połączony z budowlą książęcą – tzw. palatium. Ufundował go król Bolesław Chrobry na początku XI wieku (1014/1018-1031). Kościół na zamku został zburzony prawdopodobnie już w XII wieku, przez nowych władców Przemyśla – prawosławnych Rościsławowiczów, w okresie budowy w  sąsiedztwie tzw. cerkwi Wołodara. Drugi z tych kościołów został zbudowany przypuszczalnie kilkadziesiąt lat później (przed rokiem 1079) przez króla Bolesława Śmiałego. Był on zlokalizowany u stóp góry zamkowej w miejscu prezbiterium obecnej katedry i nosił wezwanie św. Mikołaja. Świątynia ta była użytkowana przez katolików do około 1460 roku, kiedy to rozebrano ją, a materiał wykorzystano do budowy zlokalizowanej na jej miejscu obecnej katedry.

W wyniku prowadzonej już od schyłku X wieku ekspansji książąt kijowskich w kierunku zachodnim, wschodnie terytoria monarchii piastowskiej wraz z Przemyślem, dostały się około roku 1087 pod władzę ruskich Rościsławowiczów, jako władców mającego tu swoją siedzibę odrębnego księstwa, a następnie książąt włodzimiersko- halickich. Panowanie to trwało, z niewielkimi przerwami, przez około 260 lat do lat 40-tych XIV wieku. W tym okresie doszło na tych ziemiach do znaczących przeobrażeń etnicznych, zaś działalność Kościoła prawosławnego, popieranego przez lokalnych władców, wycisnęła silne piętno na obliczu wyznaniowym interesujących nas ziem (prawdopodobnie przed rokiem 1218 zostało założone w Przemyślu biskupstwo prawosławne). Sprawą otwartą pozostaje kwestia, jak przedstawiało się w tym kontekście historycznym stanowisko prawne Kościoła łacińskiego i jego wyznawców oraz w których ośrodkach zachował on swoją ciągłość.

Po okresie wypraw krzyżowych wśród duchowieństwa polskiego wzrosła świadomości przedziału pomiędzy prawosławiem a katolicyzmem. Wówczas też zaczęły pojawiać się zainteresowania rekatolicyzacją ziem wcielonych przy końcu XI stulecia do Rusi. W celach misyjnych pomyślana była fundacja kolegiaty w Opatowie przez Kazimierza Sprawiedliwego (1177-1194), który przewidywał ją na przyszłą kapitułę biskupstwa ruskiego.

Liczba katolików na tych terenach zaczęła szybko wzrastać w XII i  XIII wieku, wraz z nasileniem się osadnictwa i powstawaniem miast oraz rozwojem handlu. W ślad za tym powstawały tutaj coraz liczniejsze kościoły katolickie, obsługiwane głównie przez duchownych przybywających z centralnej Polski.

Po śmierci księcia halickiego Romana w roku 1205 pod Zawichostem jego księstwo, w skład którego wchodziły również okolice Przemyśla, przez kilkadziesiąt lat stało się terenem rywalizacji pomiędzy książętami ruskimi, Węgrami i Polską. Masowy napływ duchownych katolickich z Węgier na te tereny spowodował znaczny chaos w dziedzinie kościelnej. Jak relacjonował o tym papieżowi Grzegorzowi IX (1227-1241) dobrze zorientowany w sytuacji elekt na arcybiskupstwo gnieźnieńskie Pełka, gromady duchownych prowadziły wędrowny i nie zawsze przykładny tryb życia, zaś liczne kościoły zostały opuszczone.

Ziemie pozostające we władaniu książąt halickich, pomimo stałego wzrostu liczby kościołów oraz katolików, nie posiadały własnych biskupów łacińskich (potwierdza to jednoznacznie list papieża Grzegorza IX z roku 1232 do Jakuba Dominikanina, oparty na relacji wspomnianego wyżej Pełki). W takich okolicznościach w roku 1232 konsekrowany został na pierwszego biskupa misyjnego Rusi Gerard, związany z grupą kanonicką w Opatowie. Niestety źródła historyczne nie odnotowały szczegółów jego działalności na tych terenach (w roku 1254 brał udział w uroczystościach kanonizacyjnych św. Stanisława). Na ten okres (po roku 1235), według przekazów trudnych do zweryfikowania, przypada założenie w Przemyślu klasztorów przez dominikanów i franciszkanów.

Po opanowaniu ziemi sandomierskiej przez Henryka Brodatego, książę nadał w roku 1232 klucz opatowski, który stanowił uposażenie biskupa Rusi Gerarda, biskupowi lubuskiemu Wawrzyńcowi. To nadanie dało później biskupom lubuskim podstawę do wysuwania roszczeń do zwierzchności nad katolikami obrządku łacińskiego na Rusi (w roku 1257 papież Aleksander IV zagwarantował prawa biskupów lubuskich na tym terenie). Wiadomo, że osobiście przebywał w tych stronach przed rokiem 1320 (a także między rokiem 1323 a 1325) ordynariusz lubuski Stefan, który spełniał tu jurysdykcję biskupią a także ustanowił biskupem dla katolików Kijowa niemieckiego dominikanina Henryka. Niewątpliwie biskup Stefan działał w  tych stronach za zgodą ostatnich ruskich książąt Rurykowiczów – halickiego Lwa i włodzimierskiego Andrzeja.

UTWORZENIE DIECEZJI

W okresie rządów ostatniego księcia halicko-włodzimierskiego Bolesława syna Trojdena, władającego pod imieniem Jerzego II (po roku 1323-1340), chrześcijaństwo zachodnie na tych terenach poczyniło znaczące postępy. Książę wywodzący się z mazowieckiej linii Piastów, który na prawosławie przeszedł w chwili objęcia tronu, popierał wpływy zachodnie i sprzyjał katolikom. To właśnie w okresie jego panowania miał miejsce dalekosiężny w skutkach akt. U schyłku rządów księcia (- 1340), utworzona została rzymskokatolicka diecezja przemyska ze stolicą w Przemyślu, zależna bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej. Równolegle papież, zapewne Benedykt XII (1334-1342), mianował dla Przemyśla biskupa którym został duchowny noszący imię Iwan (Ivanus). Zgodnie z późniejszą o 50 lat relacją działał on już pod koniec rządów księcia Jerzego II. Przekazy historyczne nie zachowały informacji zarówno o jego osobie, jak też o jego działalności biskupiej w nowej diecezji. Nie był to jednakowoż jedynie biskup tytularny. Za faktycznym pobytem i działalnością biskupa Iwana w diecezji przemyskiej przemawia wzmianka, zawarta w papieskiej bulli prowizyjnej dla jego następcy, iż „zmarł w tamtych stronach”. Jego siedzibą na terenie diecezji mógł być Przemyśl, względnie Krosno lub Rzeszów. Śmierć biskupa Iwana nastąpiła przypuszczalnie w roku 1351.

Następcą biskupa Iwana w Przemyślu został dominikanin Mikołaj, zwany Rusinem (Nicolaus Rutenus), przeor dominikańskiego klasztoru w Sandomierzu, pochodzący zapewne z diecezji przemyskiej. Jego nominacja na biskupa przemyskiego nastąpiła za życia papieża Klemensa VI (- 14 maja 1352). Natomiast bullę prowizyjną wydał 18 stycznia 1353 roku jego następca papież Innocenty VI (1352-1362). Nie wiadomo kiedy biskup Mikołaj przybył do diecezji. Dokumenty historyczne nie przekazały też informacji o jego działalności na terenie diecezji przemyskiej, chociaż zachowały się drobne szczegóły z jego życia. Prawdopodobnie jako tymczasową dotację biskupstwa otrzymał opactwo kanoników regularnych w Trzemesznie. Przypuszczalnie też był równocześnie biskupem pomocniczym diecezji gnieźnieńskiej. W roku 1357 brał udział w synodzie prowincjonalnym w Kaliszu. Zmarł najpóźniej z początkiem stycznia 1375 r.

Wnet po utworzeniu biskupstwa przemyskiego, w kwietniu 1340 roku, otruty został przez bojarów książę halicko-włodzimierski Jerzy II. Spokrewniony z nim król Kazimierz Wielki, na mocy umowy sukcesyjnej z roku 1338, zajął wkrótce pozbawione władcy księstwo. Kazimierz Wielki, po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej na tym terytorium określanym później jako Ruś Czerwona, przystąpił do gruntownego porządkowania spraw, w tym także kościelnych. Już w 1349 roku przedstawił papieżowi Klemensowi VI plan utworzenia metropolii łacińskiej na Rusi złożonej z 7 biskupstw. Wraz ze zmieniającą się sytuacją polityczną plany te ulegały modyfikacjom. Główną przeszkodą w uskutecznieniu planów królewskich w dziedzinie kościelnej były zadawnione roszczenia biskupów lubuskich, do wyłącznej jurysdykcji nad tymi terenami, zgłaszane stanowczo w Kurii papieskiej w Awinionie. Niezależnie jednak od pojawiających się przeszkód doszło w kolejnych latach do obsady kilku biskupstw. Poza Przemyślem Stolica Apostolska mianowała biskupów dla Lwowa (ok. 1350), Włodzimierza (1358), Chełma (1359) oraz arcybiskupa dla Halicza (1367).

DIECEZJA PRZEMYSKA W METROPOLII HALICKIEJ

Śmierć Kazimierza Wielkiego (5 listopada 1370) nie pozwoliła mu sfinalizować planów stworzenia jednolitej organizacji Kościoła na tych ziemiach. Do ich realizacji doszło kilka lat później, w okresie rządów króla Ludwika Węgierskiego (- 1382). Ludwik, dążący do organizowania Rusi jako odrębnego państwa pod swoją władzą, usilnie popierał w Awinionie projekt utworzenia na tym terytorium odrębnej metropolii. Sprawa uzyskała też poparcie polskiego episkopatu i rządcy Rusi księcia Władysława Opolczyka. W tych okolicznościach po zbadaniu stanu faktycznego, pomimo sprzeciwu biskupów lubuskich, papież Grzegorz XI, bullą Debitum pastoralis officii z 13 lutego 1375 utworzył metropolię ze stolicą w Haliczu, włączając do niej jako sufraganie biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu i Chełmie. Równocześnie papież skasował jurysdykcję i wszelkie pretensje prawne biskupów lubuskich do kościołów łacińskich na tych terenach.

Pierwszą nominację biskupów nowej metropolii zastrzegł papież dla siebie. Już w roku 1375 mianował arcybiskupem halickim Macieja, kanonika jednej z kapituł węgierskich. Natomiast ordynariuszem dla Przemyśla tenże papież wyznaczył 13 kwietnia 1377 roku franciszkanina Eryka z Winsen w Niemczech. Eryk przybył do Przemyśla prawdopodobnie pod koniec 1378 lub na początku 1379 roku i zamieszkał przy starożytnym, budowanym zapewne przez króla Bolesława Śmiałego, katolickim kościele parafialnym św. Mikołaja. Wnet też ustanowił go kościołem katedralnym i konsekrował pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela. Funkcję parafialnego, po kościele św. Mikołaja, przejął wówczas kościół św. Piotra. W tym czasie w Przemyślu funkcjonowały ponadto 2 kościoły zakonne (dominikanów i franciszkanów).

W roku 1375 diecezja przemyska obejmowała Ziemię Przemyską i Sanocką (około 18 100 km2). Na południu opierała się o Karpaty, na zachodzie i północnym zachodzie w okolicach Krzeszowa, Sokołowa, Rzeszowa, Domaradza, Krosna i Jasionki graniczyła z diecezją krakowską, na wschodzie w okolicach Stryja, Drohobycza, Sambora i Sądowej Wiszni z archidiecezją halicką i na północnym wschodzie w okolicach Lubaczowa z diecezją chełmską. Granice te, z drobnymi jedynie korektami, utrzymała diecezja do rozbiorów.

Stan organizacyjny diecezji, w chwili przybycia biskupa Eryka do Przemyśla nie był najlepszy. Podstawowe struktury trzeba było dopiero budować. Brak było instytucji diecezjalnych, potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania diecezji, zbyt mało w stosunku do potrzeb było kościołów parafialnych (ponad 30), również uposażenie diecezji, oparte na dziesięcinie biskupiej było niewielkie. W tej sytuacji biskup Eryk podjął się wielkiego dzieła budowy podstaw organizacyjnych i materialnych diecezji, które w następnych stuleciach kontynuowali jego następcy.

Jeszcze przed rokiem 1384 biskup Eryk zorganizował kapitułę katedralną, której członkowie wspierali go w zarządzaniu diecezją. Kapituła liczyła początkowo 6 członków, a na początku XVIII wieku już 11. Biskup Eryk, wnet po przybyciu do diecezji, postarał się u Marii królowej Węgier, o uposażenie dla biskupstwa. Otrzymał wówczas 5 włości: Brzozów, Cergową, Domaradz i Równe w powiecie sanockim oraz Radymno w powiecie przemyskim. Za jego następców dobra te rozrosły się drogą darowizn, kupna i lokacji wiosek. W połowie XVII stulecia w ich skład wchodziło około 20 wiosek i 3 miasteczka. Z czasem podzielono je na 4 kompleksy (tzw. klucze): brzozowski, jaśliski, radymieński i łukawiecki.

Do rozbiorów diecezją przemyską rządziło 53 biskupów. Na ogół byli to ludzie dobrze wykształceni i przygotowani do funkcji. Wielu z nich łączyło posługę biskupią z ważnymi funkcjami publicznymi, co częstokroć stwarzało kolizję z ich posługą pasterską w diecezji. Kilku pasterzy rezydowało stale poza diecezją. Do najbardziej zasłużonych dla diecezji w okresie przedrozbiorowym należeli: Eryk (1377-1391), Maciej (1392-1420), Mikołaj Błażejowski (1452-1474), Jan Dziaduski (1545-1559), Walenty Herburt (1560-1572), Wawrzyniec Goślicki (1591-1601), Stanisław Sarnowski (1658-1677), Jan Stanisław Zbąski (1676-1688), Jan Krzysztof Szembek (1719-1724), Aleksander Antoni Fredro (1724-1734) oraz niewątpliwie najwybitniejszy z nich Wacław Hieronim Sierakowski (1741-1760).

Biskupa sufragana otrzymała diecezja dopiero w roku 1681. Pod koniec XVIII wieku władze austriackie zniosły sufraganię. Przywrócono ją ponownie w roku 1882.

W chwili tworzenia diecezji na tym terenie istniała dosyć rzadka sieć parafialna. Większość parafii zlokalizowanych było w miastach oraz zachodnich i południowo zachodnich rejonach diecezji. W roku 1375 było ich zapewne niewiele ponad 30. Stopniowo ich liczba rosła, dzięki intensywnej od połowy XIV wieku działalności kolonizacyjnej, a obejmującej głównie słabo zaludnione i puste tereny. Duża część nowych osad, już w chwili lokacji, otrzymywała własne kościoły. Dzięki temu do początków XVI wieku liczba parafii doszła do około 120, do połowy XVII do blisko 170. W późniejszych latach proces fundowania parafii uległ przyhamowaniu, tak iż w roku 1772 diecezja miała 177 parafii (oraz kilka filii), podzielonych na 12 dekanatów. Parafie jako uposażenie otrzymywały najczęściej łan ziemi oraz określone świadczenia od mieszkańców i właścicieli folwarków. z czasem dochodziły różnego rodzaju fundacje i zapisy na rzecz kościołów. Dochody z majątku parafialnego służyły utrzymaniu duchownych, kościołów, służby kościelnej, szkół, szpitali przytułków parafialnych itp.

Liczba katolików w diecezji około roku 1375 mogła sięgać kilkunastu tysięcy. Byli oni przemieszani z ruską ludnością prawosławną, dominującą zwłaszcza we wschodnich rejonach diecezji. Przyrost naturalny a także działalność misyjna, prowadzona głównie przez zakony wśród miejscowej ludności, przyczyniały się do wzrostu liczby wiernych (należy pamiętać, że jeszcze w XV stuleciu w okolicach Przemyśla oraz w innych rejonach diecezji nie brakowało pogan!). W miarę postępów kolonizacji, rozwoju handlu i rzemiosła, napływało na teren diecezji przemyskiej sporo ludności, w tym znaczny odsetek katolickiej (w miastach i w niektórych osadach pewien jej odsetek stanowiła ludność niemiecka). W rezultacie w połowie XVII wieku diecezja liczyła już około 150 tysięcy wiernych, zaś w roku 1772 już około 270 tysięcy.

Księża pracujący w diecezji w jej wczesnym okresie dziejów pochodzili przeważnie z innych diecezji. Wraz z rozwojem sieci szkół parafialnych na większą skalę pojawili się duchowni rekrutujący się z ludności miejscowej. Kandydaci do stanu duchownego początkowe nauki pobierali w szkołach parafialnych (w połowie XVI wieku działały w większości parafii), zaś wyższe wykształcenie zdobywali w Akademii krakowskiej, względnie w szkole katedralnej w Przemyślu. Od schyłku XVI wieku otworzyły się możliwości zdobycia przygotowana do kapłaństwa w fundowanych sukcesywnie kolegiach jezuickich w Jarosławiu, Przemyślu, Krośnie i Samborze, zaś od połowy XVII stulecia w kolegium pijarów w Rzeszowie. W roku 1641 pracowało w diecezji 226 księży diecezjalnych. Do roku 1772 liczba księży diecezjalnych przekroczyła 300.

Seminarium duchowne otrzymała diecezja dopiero w roku 1687. Utworzył je w Przemyślu biskup Jan Zbąski, powierzając jego prowadzenie księżom misjonarzom. Ponieważ diecezja stale odczuwała niedobór księży do pracy parafialnej dlatego biskup Wacław Hieronim Sierakowski utworzył w roku 1760 w Brzozowie drugie seminarium diecezjalne. Działało ono jedynie do roku 1783, kiedy zniosły je władze austriackie. W połowie XVIII stulecia, dzięki inicjatywie biskupa Sierakowskiego, doszło do erygowania w Przemyślu w roku 1759 Studium Teologii Spekulatywnej przy miejscowym kolegium jezuitów – pierwszej wyższej uczelni teologicznej na terenie diecezji. Niestety rychła kasata jezuitów w roku 1773 przecięła rozwój tej tak bardzo potrzebnej diecezji placówki naukowej.

Budowę nowej katedry rozpoczęto w roku 1460, z inicjatywy biskupa Mikołaja Błażejowskiego. W roku 1495, jeszcze nie ukończoną, poważnie uszkodził pożar. Katedra została całkowicie wykończona dopiero za rządów biskupa Jana Dziaduskiego w roku 1559. Przebudował ją biskup Aleksander Antoni Fredro (1724-1734), jednakże na skutek zawalenia sklepienia w 1733 roku, prace trwały nadal i katedra była gotowa do konsekracji dopiero w roku 1744 za rządów biskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego. Gruntowną restaurację katedry przeprowadzono także za biskupa Łukasza Soleckiego (1882-1900), a po jego śmierci prace renowacyjne kontynuował biskup Józef Sebastian Pelczar (1900-1924).

Do rozbiorów diecezja posiadała dwie kolegiaty. Kolegiata w Jarosławiu została ufundowana w roku 1523. Istniała przy niej kapituła, która w drugiej połowie XVIII wieku złożona była z 6 prałatów i 6 kanoników gremialnych. Druga z kolegiat została erygowana w roku 1724 w Brzozowie a istniejąca przy niej kapituła liczyła 5 prałatur i 5 kanonii gremialnych. Obie kolegiaty zniósł rząd austriacki w roku 1788. Do czasu rozbiorów ufundowano w diecezji 20 prepozytur parafialnych z kolegiami mansjonarzy.

Klasztory, początkowo nieliczne, w późniejszym czasie objęły swym zasięgiem całą diecezję. Najstarszą metrykę na tym terenie miały klasztory dominikanów i franciszkanów w Przemyślu (zapewne XIII wiek). Do nich w połowie XIV stulecia doszedł klasztor dominikanów w Łańcucie, zaś za biskupa Eryka po 1375 roku 2 kolejne franciszkańskie: w Sanoku i Krośnie. W następnych stuleciach do rozbiorów pojawiło się kilkadziesiąt nowych fundacji męskich i żeńskich. W efekcie do roku 1772 powstało w diecezji 47 klasztorów męskich: (bernardyni 4, bonifratrzy 1, bożogrobcy 6, dominikanie 8, duchacy 1, franciszkanie konwentualni 6, jezuici 5, kapucyni 2, karmelici bosi 2, karmelici trzewiczkowi 3, misjonarze 3, paulini 1, pijarzy 1, reformaci 4) i 5 żeńskich: (benedyktynki 2, brygidki 1, dominikanki 1, szarytki 1).

Zakony odgrywały ogromną rolę w życiu religijnym diecezji, zważywszy, że w roku 1772 we wszystkich klasztorach na terenie diecezji przebywało blisko 600 zakonników, w tym ponad 400 kapłanów. Wobec niedoboru księży diecezjalnych wielu zakonników zatrudnionych było jako wikariusze w parafiach. Klasztory nastawione były na wielorakie formy duszpasterzowania, prowadzenie misji i rekolekcji, sodalicji, bractw, trzecich zakonów itp. Część z nich prowadziła tak bardzo potrzebne szkoły średnie dla chłopców. Natomiast brygidki i benedyktynki prowadziły szkoły dla dziewcząt. Przy kilku klasztorach męskich erygowane były parafie. Przy kilku też funkcjonowały znane w diecezji miejsca pielgrzymkowe i sanktuaria, przeważnie z koronowanymi obrazami Matki Bożej (Kalwaria Pacławska – franciszkanie, Borek Stary – dominikanie, Leżajsk – miechowici i bernardyni, Przeworsk – miechowici, Przemyśl – dominikanie i franciszkanie, Stara Wieś – paulini, Rzeszów – bernardyni, Jarosław – jezuici, Sąsiadowice – karmelici trzewiczkowi). Największy zasięg oddziaływania miała, fundowana w latach 1666-1668 przez Andrzeja Maksymiliana Fredrę, Kalwaria Pacławska z sanktuarium Męki Pańskiej, przekazana w opiekę franciszkanom.

Religijność wiernych przejawiała się w różnorodnych zewnętrznych formach. Dużą popularnością cieszyły bractwa. Najstarszym z nich było bractwo kapłańskie Najświętszej Maryi Panny, szerzone już od schyłku XIV stulecia w poszczególnych okręgach diecezji. Było ono dostępne zarówno dla duchownych jak i świeckich. W następnych stuleciach wielką popularność zdobyły bractwa: Świętej Trójcy, Imienia Jezus, różańcowe NMP, szkaplerzne NMP, dobrej śmierci, św. Anny itp. Do roku 1772 powstało w diecezji około 160 bractw. Wszystkie bractwa zostały rozwiązane przez władze austriackie w roku 1784. Charakter religijny miały także cechy – organizacje zawodowe rzemieślników. Przejawem żywej religijności wiernych było spotykane często fundowanie altarii, prepozytur parafialnych, kolegiów duchowieństwa (mansjonarzy, psałterzystów, rorantystów), fundowanie klasztorów, budowanie kaplic mszalnych (najstarsza Kamieniec koło Odrzykonia), kaplic prywatnych, kapliczek, szpitali, przytułków dla biedaków, dokonywanie zapisów na rzecz kościołów, itp. Popularnością cieszyły się pielgrzymki do sanktuariów i kalwarii (już w XV w. także do Rzymu).

Reformacja protestancka w XVI wieku nie ominęła również diecezji przemyskiej, chociaż nie znalazła tu większego odzewu, zwłaszcza wśród niższych warstw społecznych. Na stronę reformacji przeszło kilkudziesięciu przedstawicieli szlachty, zaledwie kilku duchownych, niewielka grupa mieszczaństwa i w nielicznych przypadkach chłopi, zmuszeni do tego przez swoich panów. Większość chłopów i mieszczaństwa stosowała bierny opór wobec prób narzucenia im „nowinek” religijnych. Katolikom odebrano siłą w 2. poł. XVI wieku około 20-30 kościołów, a w części z nich utworzony zbory przeważnie protestanckie i kalwińskie. Największe zasługi w zwalczaniu szerzących się nowinek religijnych miał w diecezji biskup Jan Dziaduski (1545-1559). Już przy końcu XVI i na początku XVII wieku odzyskano większość kościołów a dzięki wprowadzanej w życie reformie trydenckiej oraz w dużej mierze działalności jezuitów, w ciągu XVII wieku nastąpiło całkowite cofnięcie reformacji.

Klęski elementarne oraz obce najazdy wielokrotnie w ciągu dziejów dziesiątkowały ludność diecezji. Szczególnie dramatycznym w dziejach diecezji był wiek XVII i XVIII. W roku 1624 wielki najazd tatarski spustoszył całą diecezję. Wielu ludzi zostało uprowadzonych w jasyr (w tym kilku księży), wielu zostało zamordowanych, sporo wiosek i kościołów spalonych. Nowe dotkliwe zniszczenia dotknęły diecezję w połowie XVII stulecia w czasie wojen kozackich a kilka lat później najazdu szwedzkiego i wojsk Rakoczego. Kilkadziesiąt kościołów zostało spalonych a duża część obrabowanych. Zniszczenia, którym towarzyszyły epidemie dziesiątkujące ludność, spowodowały spadek zaludnienia i ogromny kryzys gospodarczy. Sytuacja powtórzyła się jeszcze bardziej tragicznie na początku XVIII stulecia w czasie wojny północnej (przemarsze wojsk, rabunki, epidemie, głód). Większa stabilizacja nastąpiła począwszy od lat 20-tych XVIII stulecia. Na lata 1742-1760 przypadły rządy wybitnego pasterza diecezji Wacława Hieronima Sierakowskiego. W przededniu rozbiorów w roku 1772 diecezja liczyła 177 parafii i kilka filii, ponad 300 księży, około 270 tysięcy wiernych, 2 seminaria duchowne, 2 kolegiaty, 46 klasztorów męskich (z około 400 kapłanami) i 5 klasztorów żeńskich.

DIECEZJA W CZASIE ZABORÓW

W roku 1772 cała diecezja przemyska, w wyniku i rozbioru Polski, przeszła pod panowanie austriackie. Spowodowało to w wielu dziedzinach poważne konsekwencje. Na przełomie XVIII i XIX wieku władze austriackie kilkakrotnie samowolnie zmieniły granice diecezji (w roku 1782, 1786, 1805, 1809 i 1821). W końcowym efekcie tych przeobrażeń przyłączone zostały do diecezji, z dawnej diecezji krakowskiej, parafie w okręgu jasielskim oraz dekanatów głogowskiego, miechocińskiego i rudnickiego. Natomiast w tym samym czasie diecezja utraciła na rzecz diecezji lubelskiej kilka parafii w rejonie Krzeszowa oraz kilka w rejonie Lubaczowa i Stryja na rzecz Lwowa. Od tej pory, aż do roku 1925 granice diecezji pozostały stabilne. Po przeprowadzonych zmianach diecezja obejmowała 265 parafii w 23 dekanatach, około 300 księży diecezjalnych i 57 zakonnych oraz ponad 610 tysięcy katolików obrządku łacińskiego.

Duże szkody w życiu religijnym diecezji spowodował system józefiński, złagodzony wprawdzie po roku 1790, lecz utrzymujący się w zasadzie do połowy XIX wieku. Ingerencja władz państwowych w życie Kościoła doprowadziła do drastycznego spadku liczby kapłanów (w latach 1795-1805 ubyło aż 152 księży a wyświęcono zaledwie 26), zniesienia większości klasztorów (28 męskich i 3 żeńskie), seminariów duchownych w Przemyślu i Brzozowie (seminarium w Przemyślu reaktywował w roku 1819 biskup Antoni Gołaszewski), kolegiat w Jarosławiu i Brzozowie, kolegiów mansjonarzy, bractw itp. Ograniczona została liczba świąt, zredukowano nabożeństwa i obchody, pielgrzymki, ograniczono zakres duszpasterstwa, sparaliżowano przez cenzurę kaznodziejstwo. Ponadto władze dokonały konfiskaty cennych sprzętów i naczyń kościelnych oraz zaboru majątku zniesionych klasztorów i instytucji kościelnych. Wprawdzie począwszy od lat 20-tych XIX stulecia system józefiński był stopniowo łagodzony, zaś oficjalnie zniesiony w latach 1850-1855, jednakże jego ujemne skutki dawały o sobie znać jeszcze przez długi czas. U progu okresu autonomicznego w diecezji dotkliwie dawał się odczuć brak kapłanów. Szczególnie dramatycznie uwidoczniało się to we wschodnich rejonach diecezji, gdzie do niektórych kościołów dojazdowych kapłan docierał jedynie kilka razy do roku.

DIECEZJA W CZASIE AUTONOMII GALICJI

Przemiany polityczne i społeczne w Galicji w dobie autonomicznej (po 1867), zacofanie gospodarcze i powszechna bieda, a także osłabienie religijności w niektórych kręgach społeczeństwa – to wszystko mobilizowało księży do gorliwszej pracy i zmiany dotychczasowych metod duszpasterzowania Przejawem odnowy w duszpasterstwie było wprowadzenie w diecezji na masową skalę bractw trzeźwości, zwalczających ogromną plagę pijaństwa. Ruch abstynencki w diecezji przemyskiej zaczął propagować biskup Franciszek Zachariasiewicz (1840-1845). W efekcie już w roku 1845 stowarzyszenia działały w większości parafii a przeszło 230 tysięcy osób ślubowało całkowitą abstynencję. Ruch ten popierał także biskup Maciej Hirschler (1870-1881), który rozciągnął działalność abstynencką również na dzieci, polecając księżom zapisywać je do Stowarzyszenia Aniołów Stróżów.

Innym znakiem dokonującego się ożywienia religijności było wprowadzenie do liturgii nowych nabożeństw (nabożeństwa majowe, październikowe), praktyk religijnych, upowszechnienie misji i rekolekcji, zaprowadzenie w parafiach bractw religijnych (m. in. Boni Pastoris, Apostolstwo Serca Jezusowego, Stowarzyszenie Świętej Rodziny, Najświętszego Sakramentu, Apostolstwo modlitwy, Żywy Różaniec, Bractwo Szkaplerza świętego), powstanie kilkudziesięciu nowych parafii, budowa kościołów i kaplic, założenie kilkudziesięciu domów zakonnych itp.

Panująca bieda mobilizowała księży do wzmożenia pracy charytatywnej. Ożywiono więc dawną instytucję parafialną tzw. „szpitale” – przytuliska dla starców, ubogich i kalek. W rezultacie na początku XX miało je więcej niż 70 parafiach diecezji. Od połowy XIX stulecia pojawiły się instytucje charytatywne nowego typu: zakłady dla sierot i ubogich dzieci, ochronki dla małych dzieci, itp., prowadzone przez żeńskie zgromadzenia zakonne, głównie felicjanki, służebniczki, serafitki, michalitki itp. Wychowaniem chłopców zajęli się michalici i salezjanie. Nowością były organizacje charytatywne zrzeszające świeckich: Stowarzyszenie Pań Miłosierdzia świętego Wincentego á Paulo i Towarzystwo Panów świętego Wincentego á Paulo. Za rządów biskupa Łukasza Soleckiego (1882-1900) wielu księży podjęło pracę społeczną wśród chłopów chcąc zaradzić biedzie na wsi. W tym celu zakładali organizacje samopomocowo-gospodarcze i oświatowe (kółka rolnicze, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe Stefczyka, spółki gospodarcze, mleczarnie, sklepy chrześcijańskie, szkoły zawodowe, czytelnie ludowe, biblioteki parafialne itp.). W miastach, przy poparciu biskupa Łukasza Soleckiego a następnie Józefa Sebastiana Pelczara, zakładane były pierwsze katolickie związki zawodowe robotników i rzemieślników o charakterze samopomocowym „Przyjaźń” i ”Łączność” oraz mieszczańskie stowarzyszenia oświatowo-kulturalne „Gwiazda”.

Wielkie zasługi w uformowaniu nowego typu kapłanów duszpasterzy, ożywieniu duszpasterstwa i życia religijnego w diecezji położył biskup Józef Sebastian Pelczar (1900-1924), jeden z najwybitniejszych pasterzy diecezji w jej dziejach, beatyfikowany w roku 1991 przez papieża Jana Pawła II. Założył on tzw. małe seminarium dla kształcenia chłopców kandydatów do kapłaństwa, zreformował studia i formację alumnów, przeprowadził 3 synody diecezjalne, zwoływał coroczne kongregacje dziekanów, zakładał nowe parafie (utworzył 61 samodzielnych placówek duszpasterskich), popierał budowę kościołów w rozległych parafiach (w latach 1900-1924 wzniesiono 102 kościoły). Był też gorącym promotorem pracy społeczno-katolickiej. Jego celem było kształtowania całego życia społecznego w duchu chrześcijańskim, w myśl encyklik społecznych papieża Leona XIII. Z jego inicjatywy zaprowadzono w diecezji Zjednoczenie Chrześcijańskich Robotników, zależne od centrali w Krakowie.

W roku 1906 biskup Pelczar powołał do życia Związek Katolicko-Społeczny, działający w duchu przyszłej Akcji Katolickiej. Związek rozwijał działalność na polu życia katolickiego i pracy społecznej, krzewił zasady katolickie w życiu publicznym i prywatnym, rozwijał działalność społeczno-gospodarczą, bronił interesów narodowych. W dalszej perspektywie miał się przekształcić w stronnictwo ludowo-katolickie. Związek przy końcu 1911 skupiał już około 150 tysięcy członków a wymiernym owocem jego działalności było założenie do tego czasu 101 czytelni ludowych, 93 kółek rolniczych, 99 kas oszczędności, 52 straży pożarnych i 13 ochronek. I wojna podkopała działalność Związku a w następnych latach dużą część jego zadań przejęła Akcja Katolicka.

I wojna światowa (1914-1918) spowodowała w diecezji poważne szkody materialne (m.in. 26 kościołów zniszczone lub poważnie uszkodzone) i zakłóciła działalność duszpasterską. Wielkie zasługi w niesieniu pomocy ofiarom wojny miał utworzony przez biskupa Pelczara w sierpniu 1914 roku Komitet biskupi do opieki nad biednymi rodzinami (od 9 VI 1915 r. działał jako Delegacja diecezjalna Krakowskiego Książęco Biskupiego Komitetu ratunkowego). Posiadał on w każdej parafii diecezji tzw. Delegacje parafialne. Ogólnodiecezjalny zasięg miał też, powołany przez niego na początku 1916 roku, Komitet diecezjalny opieki nad sierotami wojennymi. W 1924 r. objął on opieką wszystkie sieroty przebywające w sierocińcach i większych ochronkach.

DIECEZJA PO ROKU 1918

Znaczny zmiany w diecezji nastąpiły za bpa Anatola Nowaka (1924-1933) i bpa Franciszka Bardy (1933-1964). W roku 1925 Stolica Apostolska przeprowadziła reorganizację struktury terytorialnej Kościoła katolickiego w Polsce. Diecezja utraciła wówczas na rzecz Tarnowa 31 parafii (dekanat biecki, ołpiński i rzepiennicki), zyskała zaś jedną. W wyniku tych przemian liczba parafii i ekspozytur spadła w diecezji do 326, zaś jej terytorium zmniejszyło się do około 21 000 km kw. W roku 1931 średnio na jedną parafię przypadało około 3530 wiernych. Do wybuchu wojny w roku 1939, liczba parafii wzrosła o 30 i znów osiągnęła stan z 1925. Podobnie i liczba dekanatów została podniesiona do 35.

W latach 1918-1939 wybudowano w diecezji około 90 kościołów parafialnych. W tym samym okresie wzrosła też nieco liczba kościołów i kaplic dojazdowych. Do roku 1939 liczba księży diecezjalnych wzrosła do 722, zaś przeciętna liczba wiernych przypadająca na jednego księdza diecezjalnego spadła do ok. 1700. W tym czasie w diecezji działały 33 klasztory męskie ze 148 kapłanami oraz 184 klasztory żeńskie, gromadzące 1250 sióstr.

Duszpasterstwo parafialne w tym okres uległo znacznemu ożywieniu. Wprowadzano nowe formy pracy parafialnej. Istotne znaczenie duszpasterskie miało zaprowadzenie przez biskupa Anatola Nowaka w roku 1930 Akcji Katolickiej. Początkowo w jej skład wchodziło kilka samodzielnych stowarzyszeń: Związek Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej Męskiej i Żeńskiej (zał. w 1919), Liga Katolicka (zał. 1927) i Stowarzyszenie Sług Katolickich (zakładane od końca XIX wieku). Kiedy w roku 1934 ujednolicono w Polsce organizację Akcji Katolickiej wówczas również i w diecezji przemyskiej biskup Franciszek Barda przekształcił wchodzące w jej skład stowarzyszenia w Katolickie Stowarzyszenie Mężów, Kobiet, Młodzieży Męskiej i Młodzieży Żeńskiej, a także powołał ich diecezjalne władze. Przy końcu roku 1938 liczba oddziałów w ramach Akcji Katolickiej sięgała 1058. Przy końcu 1937 roku stowarzyszenia Akcji Katolickiej działały w 271 na 353 parafie diecezji. W następnym roku skupiały łącznie przeszło 30 000 osób.

Akcja Katolicka do wybuchu wojny w roku 1939 prowadziła ożywioną działalność. Ważne miejsce zajmowała formacja członków, (rekolekcje zamknięte), praca kulturalno-oświatowa i wychowawcza, szkoleniowa, wydawnicza (prasa) itp. Dla potrzeb Akcji Katolickiej założono w roku 1935 w Ujeznej koło Przeworska Katolicki Uniwersytet Ludowy, zaś w roku 1938 w Przemyślu Instytut Wyższej Kultury Religijnej.

Dużym wydarzeniem religijnym w tym czasie w diecezji był Kongres Eucharystyczny urządzony w Przemyślu w czerwcu 1936 roku, który zgromadził kilkadziesiąt tysięcy wiernych z całej diecezji.

W roku 1938 biskup Franciszek Barda powołał do istnienia Związek „Caritas” diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego i nadał mu statut. W ten sposób dokonała się pełna koordynacja charytatywnych działań w diecezji. Po zakończeniu II wojny działalność Związku została wznowiona. Zakończyło ją przejęcie „Caritasu” przez władze państwowe w roku 1950.

Biskup Barda zainicjował wydawanie, od końca 1934 roku, tygodnika diecezjalnego „Rola Katolicka” przeznaczonego dla wiernych. Ukazywał się on aż do wybuchu wojny w roku 1939 (równocześnie ukazywało się, wychodzące od roku 1901, diecezjalne pismo urzędowe Kronika Diecezji Przemyskiej). Z jego inicjatywy wybudowano w Przemyślu Dom Katolicki.

LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ

Po klęsce militarnej Polski we wrześniu 1939 roku i podziale jej terytorium pomiędzy obu agresorów: Niemcy i Związek Sowiecki również i diecezja została przedzielona granicą państwową. Granica pomiędzy oboma tymi mocarstwami przebiegała poprzez diecezję mniej więcej wzdłuż linii wyznaczonej rzeką San. W niemieckiej strefie okupacyjnej (około 900 tysięcy wiernych) rezydował ordynariusz biskup Franciszek Barda, zaś w sowieckiej – (około 200 tysięcy wiernych) – w Przemyślu biskup sufragan Wojciech Tomaka. Wnet po wybuchu wojny niemiecko – sowieckiej w czerwcu 1941 roku cała diecezja, aż do lipca 1944, znalazła się pod okupacją niemiecką i wcielona została do Generalnej Guberni.

Okupacja niemiecka i sowiecka brutalnie dotknęła ludność diecezji. Poddano ją rabunkowej gospodarce i krwawym represjom. z terenu diecezji kilkanaście tysięcy osób wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Jeszcze większą grupę osób wywieźli Sowieci na Sybir i do Kazachstanu ze wschodnich obszarów diecezji. Kilkanaście tysięcy osób z terenu diecezji poniosło śmierć w wyniku działań wojennych, uwięzienia w obozach koncentracyjnych, a także mordów nacjonalistów ukraińskich (UPA).

Wojna spowodowała poważne przemieszczenia ludności. Na terenie diecezji znalazło się w pierwszych latach wojny co najmniej 37 tysięcy uchodźców z Poznańskiego, Śląska, Zamojszczyzny i Warszawy. Natomiast od roku 1942 przybyło na ten teren ponad 138 tysięcy uchodźców z Kresów Wschodnich (także kilkudziesięciu księży), uciekających przed bestialskimi mordami UPA.

W czasie wojny działalność duszpasterska poddana została niekiedy drastycznym ograniczeniom. Zostały zniesione niektóre święta, zakazane pewne pieśni i modły, były też przypadki czasowego zamykania kościołów. Pod okupacją sowiecką nałożono na parafie drakońskie podatki. Poważną plagą stało się w wielu rejonach diecezji pijaństwo.

W latach 1939-1945 duchowieństwo poniosło dotkliwe straty. Zginęło bądź zostało zamordowanych 35 księży (14 w obozach koncentracyjnych – w tym kilku za ratowanie Żydów, 4 z rąk UPA). Czasowo aresztowano ponad 90 księży, kilkunastu ukrywało się przed aresztowaniem, kilkudziesięciu znalazło się poza granicami kraju. Liczni księża, poza normalną pracą duszpasterską, włączyli się w pracę konspiracyjną, tajne nauczanie itp.

Poważnie w czasie wojny zakłócona została praca Seminarium duchownego. Próby kontynuowania jego działalności w Przemyślu, pod sowiecką okupacją, nie powiodły się. Natomiast w roku 1940 udało się, początkowo wbrew zakazowi Niemców, wznowić działalność seminarium duchownego w Brzozowie (bez prawa przyjmowania nowych alumnów). Działało tam w ciężkich warunkach do roku 1946.

W czasie wojny rozwinięto w ramach parafii szeroką działalność charytatywną, kierowaną na rzesze uchodźców a także cierpiącą biedę ludność miejscową. W tym zakresie parafie współpracowały z różnymi organizacjami charytatywnymi świeckimi, jak Rada Główna Opiekuńcza czy Polski Komitet Opiekuńczy, organizując między innymi kuchnie dla ubogich.

Diecezja przemyska poniosła w latach wojny także dotkliwe straty materialne. W trakcie działań wojennych zniszczonych zostało w diecezji 13 kościołów, kilkanaście doznało uszkodzeń. W latach 1941-1943 Niemcy skonfiskowali przeszło 200 dzwonów kościelnych. Podczas okupacji w latach 1939-1941 Sowieci zniszczyli cenne księgozbiory biblioteki Seminarium duchownego i Kapituły przemyskiej, ponadto zrabowali bezpowrotnie znaczną część zbiorów Archiwum diecezjalnego.

PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Z wojny diecezja przemyska wyszła poważnie okrojona terytorialnie. Na ziemiach polskich wcielonych w roku 1945 do Ukrainy sowieckiej znalazło się 1/3 terytorium diecezji (około 7 000 km2). W roku 1939 funkcjonowało tam 5 dekanatów (drohobycki, mościski, rudecki, samborski i wiszneński) z 70 parafiami (646 miejscowości) oraz 70 kościołów parafialnych i około 100 dojazdowych. W roku 1939 zamieszkiwało ten obszar 197 tysięcy katolików obrządku łacińskiego, wśród których pracowało 130 księży diecezjalnych i 52 zakonnych. W roku 1945 obszar diecezji zmniejszył się do 14 913 km2. W roku 1945 ludność polską zmuszono siłą do wyjazdu z terenów zagarniętych Polsce i włączonych do Ukrainy Sowieckiej. Większość ludności wyjechała wówczas ze swymi duszpasterzami (64) na Ziemie Zachodnie, część osiedliła się w polskiej części diecezji (druga repatriacja miała miejsce w roku 1957). Kościoły, plebanie, budynki parafialne i niemal cała własność kościelna, zostały zrabowane przez władze sowieckie. Około 20 księży pozostało z wiernymi na tych terenach. Niemal wszystkich w niedługim czasie aresztowały władze sowieckie i osadziły w więzieniach i obozach pracy. W tym samym czasie wszystkie klasztory uległy likwidacji: 7 klasztorów męskich z kościołami (w tym słynne kolegium jezuitów w Chyrowie) i około 30 klasztorów żeńskich.

Po wojnie w Polsce radykalnie zmieniła się sytuacja społeczno-polityczna w jakiej przyszło działać Kościołowi. Narzucone przez Sowietów władze komunistyczne rychło przystąpiły do walki z Kościołem. W diecezji przemyskiej zapoczątkowało represje zamordowanie przez rzeszowskie UB w grudniu 1944 roku księdza Michała Pilipca. Wkrótce też władze aresztowały kilkunastu księży. Innych kilkudziesięciu musiało się ukrywać poza diecezją. W roku 1950 władze przejęły diecezjalny „Caritas” wraz z jego majątkiem. Niedługo też zlikwidowały „małe seminarium”. Po roku 1945 władze komunistyczne skonfiskowały kompleks dóbr stołowych biskupstwa (kilka tysięcy hektarów pól uprawnych i lasów), wiele budynków należących do instytucji kościelnych a także dużą część majątku parafii.

Biskup Franciszek Barda po zakończeniu wojny w ograniczonej formie kontynuował wcześniejszą działalność. Utworzył szereg nowych parafii. Ważnym wydarzeniem w życiu diecezji był zwołany przez niego w roku 1955 Synod diecezjalny, w którym brało udział 120 księży (w tym 10 zakonnych). Działalność duszpasterska została po wojnie administracyjnie ograniczona. Zakazane zostało prowadzenie organizacji katolickich, nie mogła wznowić działalności Akcja Katolicka. W tej sytuacji praca duszpasterska ograniczać się musiała do kościoła. Od roku 1952 władze zaczęły pozbawiać księży prawa nauczania i usuwać naukę religii ze szkół (ponownie od roku 1960). Nauczanie przeniesiono wówczas do kościołów lub tworzonych z wielkim trudem punktów katechetycznych. Wielu księży szykanowano w tym czasie za nauczanie „bez zgody władz”.

Na poważne przeszkody natrafiała działalność Seminarium duchownego. W latach 1953-1957 został usunięty przez władze państwowe, pod wymyślonymi zarzutami, rektor Seminarium duchownego w Przemyślu ks. Michał Jastrzębski. Natomiast w latach 60-tych władze państwowe nosiły się z zamiarem zamknięcia Seminarium i stworzenia na jego bazie wyższej szkoły rolniczej.

W latach 1945-1964 sfinalizowano rozpoczętą przed wojną budowę 8 kościołów, 12 kościołów rozbudowano, od podstaw wybudowano 40 kościołów i kaplic (w tym kilka bez zgody władz). W tym samym czasie przywrócono do kultu 118 kościołów i kaplic pocerkiewnych, opuszczonych po wysiedleniach ludności greckokatolickiej w latach 1945-1946 na Ukrainę i w roku 1947 na Ziemie Odzyskane. Pewną część tych kościołów otrzymała ludność polska, wysiedlona przez władze sowieckie w roku 1945 z Kresów Wschodnich.

W latach 50-tych wszczęto procesy beatyfikacyjne 5 duchownych z diecezji przemyskiej: franciszkanina o. Wenantego Katarzyńca z Kalwarii Pacławskiej, ks. biskupa Józefa Sebastiana Pelczara, ks. Bronisława Markiewicza, założyciela Michalitów w Miejscu Piastowym, ks. Jana Balickiego, profesora Seminarium Duchownego w Przemyślu i salezjanina ks. Augusta Czartoryskiego.

W roku 1965 diecezja otrzymała nowego pasterza w osobie biskupa Ignacego Tokarczuka, który pełnił swój urząd do 17 kwietnia 1993 roku. W tym czasie została poważnie rozbudowana sieć parafialna (przeszło 220 parafii), wybudowano około 200 kościołów parafialnych i około 170 filialnych. Do ważniejszych wydarzeń duszpasterskich tego okresu należały: Wielka Nowenna i obchody Milenium Chrztu Polski, Peregrynacja Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, a w roku 1991 wizyta Ojca Świętego Jana Pawła II w diecezji i beatyfikacja biskupa Józefa Sebastiana Pelczara.

W roku 1990 diecezja liczyła 1 500 000 mieszkańców, 595 parafii i 13 rektoratów w 55 dekanatach, 1 287 księży diecezjalnych i 243 zakonnych. W tym czasie było w diecezji 595 kościołów parafialnych i 354 filialne.

CZASY NAJNOWSZE

25 marca 1992 roku Ojciec Święty Jan Paweł II bullą „Totus Tuus Poloniae Populus” dokonał reorganizacji polskich diecezji, ustanawiając między innymi nową metropolię przemyską. W jej skład weszły: archidiecezja przemyska oraz nowo utworzone diecezje: rzeszowska i zamojsko-lubaczowska. W wyniku zmiany granic diecezji ponad 220 parafii w 19 dekanatach odłączonych zostało od Przemyśla i wcielonych do diecezji sandomierskiej oraz do nowo utworzonej diecezji rzeszowskiej. Do diecezji tych przeszło też około 500 księży diecezjalnych i blisko 100 zakonnych. Pierwszym metropolitą przemyskim został mianowany ksiądz arcybiskup Ignacy Tokarczuk, który przez 27 lat kierował diecezją. Po jego przejściu na emeryturę, Ojciec Święty powołał na stolicę przemyską księdza arcybiskupa Józefa Michalika, dotychczasowego biskupa zielonogórsko-gorzowskiego, który jest w kolejności 68 biskupem ordynariuszem przemyskim. W pasterzowaniu archidiecezji wspomagają go księża biskupi pomocniczy: Adam Szal i Stanisław Jamrozek.

Niewątpliwym zaszczytem dla diecezji jest wyniesienie do chwały ołtarzy jednego z jej ordynariuszy – biskupa Józefa Sebastiana Pelczara (1900-1924). Miało to miejsce podczas pierwszej w dziejach diecezji wizyty Ojca Świętego w Rzeszowie i w Przemyślu (2 czerwca 1991 r.). 10 czerwca 1997 roku, Ojciec Święty Jan Paweł II kanonizował w Krośnie patrona diecezji, św. Jana z Dukli, a podczas pielgrzymki do Ojczyzny w roku 2002 w dniu 18 sierpnia beatyfikował ks. Jana Balickiego. 18 maja 2003 r. w Rzymie miała miejsce kanonizacja św. Józefa Sebastiana Pelczara.

Archidiecezja Przemyska słynie z licznych cudownych i łaskami słynących obrazów Matki Bożej. Do najstarszych sanktuariów maryjnych na jej terytorium należą: bazylika oo. Bernardynów w Leżajsku, z obrazem Matki Bożej Pocieszenia (koronowany w 1752 roku), kościół oo. Dominikanów w Jarosławiu z figurą Matki Bożej Bolesnej (koronacja 1755 r.) i w Przemyślu: archikatedra z figurą Matki Bożej „Jackowej” (koronowana w 1766 r.) oraz kościół oo. Franciszkanów z obrazem Matki Bożej (koronowany w 1767 roku). Nieco młodsze sanktuaria Maryjne to: Kalwaria Pacławska pod Przemyślem (1882 rok), Stara Wieś k. Brzozowa (1877 r., po spaleniu obrazu, rekoronacja w 1972 r.), Tuligłowy (1909 r.), Borek Stary (1910 r.), Jasień k. Ustrzyk Dolnych (1921 r.), Domaradz (1958 r.), Jodłówka (1975 r., rekoronacja 1991 r.), Łańcut (1992 r.). Najmłodsze sanktuaria to: Haczów (1997 r.), Jaśliska (1997 r.), Wielkie Oczy (1997 r.) oraz Polańczyk – sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości (1999 r.)

TABELA BISKUPÓW PRZEMYSKICH

1. Iwan (- przed 1352)
2. Mikołaj (- najpóźniej w styczniu 1375)
3. Eryk z Winsen mian. 1377 – – 1391
4. Maciej Janina wybrany 1392 – – 1420
5. Janusz z Lubienia wybrany 1420 – – 1435
6. Piotr z Chrząstowa mian. 1436 – – 1452
7. Mikołaj z Błażejowic mian. 1452 – – 1474
8. Andrzej z Oporowa bp Warmiński i Administrator Przemyski 1475-1481, później bp Włocławski, – 1483
9. Piotr z Bnina Moszyński mian. 1482, przen. w roku 1484 do Włocławka, – 1493
10. Jan Kaźmierski z Chełma, mian. 1484 – – 1485
11. Jan z Targowiska z Chełma, mian. 1486 – – 1492
12. Mikołaj Krajowski mian. 1492 – – 1498
13. Andrzej Boryszewski mian. 1501 (był równocześnie Arcybiskupem Lwowskim), przen. w r. 1503 do Gniezna, – 1510
14. Maciej Drzewicki mian. 1503, przen. w r. 1514 do Włocławka, 1531 Abp Gnieźnieński, – 1535
15. Piotr Tomicki mian. 1514, przen. w r. 1520 do Poznania, 1525 do Krakowa, – 1535
16. Rafał Leszczyński mian. 1520, w r. 1523 do Płocka, – l527
17. Andrzej Krzycki mian. 1523, przen. w r. 1527 do Płocka, 1535 Abp Gnieźnieński, – 1537
18. Jan Karnkowski mian. 1527, przen. w r. 1531 do Włocławka, – 1538
19. Jan Chojeński mian. 1531, przen. w r. 1535 do Płocka, 1537 do Krakowa, – 1538
20. Piotr Gamrat z Kamieńca, mian. 1535, przen. w roku 1537 do Płocka, 1538 do Krakowa, 1540 do Gniezna, – 1545
21. Stanisław Tarło mian. 1537 – – 1544
22. Jan Dziaduski z Chełma, mian. 1545 – – 1559
23. Filip Padniewski mian. 1560, przen. 1560 do Krakowa, – 1572
24. Walenty Herburt mian. 1560 – – 1572
25. Łukasz Kościelecki mian. 1574, w 1577 do Poznania, – 1597
26. Wojciech Sobiejuski-Staroźrebski z Chełma, mian. 1577 – – 1583
27. Jan Boruchowski mian. 1583 – – 1584
28. Wojciech Baranowski mian. 1585, przen. w r. 1591 do Płocka, 1608 do Włocławka i Gniezna, – 1615
29. Wawrzyniec Goślicki z Chełma, mian. 1591, przen. w r. 1601 do Poznania, – 1607
30. Maciej Pstrokoński mian. 1601, przen. w 1608 do Włocławka, – 1609
31. Stanisław Sieciński mian. 1608 – – 1619
32. Jan Wężyk mian. 1619, przen. w r. 1624 do Poznania, 1626 do Gniezna, – 1638
33. Achacy Grochowski mian. 1624, przen. 1627 do Łucka, – 1633
34. Adam Nowodworski z Kamieńca, mian. 1627, przen. 1631 do Poznania, – 1634
35. Henryk Firley mian. 1631, przen. 1635 do Poznania. – 1635
36. Andrzej Szołdrski z Kijowa, mian. 1635, przen. w roku 1636 do Poznania, – 1650
37. Piotr Gembicki mian. 1636, przen. 1642 do Krakowa, – 1657
38. Aleksander Trzebieński mian. 1642 – – 1644
39. Paweł Piasecki z Chełma, mian. 1644 – – l649
40. Jan Zamoyski z Bakowa, mian. 1649, przen. w r. 1654 do Łucka, – 1655
41. Andrzej Trzebicki mian. 1654, w r. 1658 do Krakowa, – 1679
42. Stanisław Sarnowski mian. 1658, przen. w r. 1677 do Włocławka, – 1680
43. Jan Stanisław Zbąski mian. 1677, przen. w r. 1688 na Warmię, – 1697
44. Jerzy Albrecht Doenhoff z Kamieńca, mian. 1689, przen. w roku 1701 do Krakowa, – 1702
45. Jan Kazimierz de Alten Bokum mian 1701, przen. w r. 1718 do Chełmna, – 1722
46. Jan Krzysztof Szembek z Chełma, mian. 1719, przen. w roku 1724 na Warmię, – 1740
47. Aleksander Antoni Fredro mian. 1724 – – 1734
48. Walenty Czapski mian. 1734, w r. 1741 do Włocławka, – 1751
49. Wacław Hieronim Sierakowski mian. 1741, przen. 1760 do Lwowa, – 1780
50. Michał Wodzicki mian. 1760 – – 1764
51. Walenty Wężyk z Chełma, mian. 1765 – – 1766
52. Andrzej Stanisław Młodziejowski mian. 1766, przen. w roku 1768 do Poznania, – 1780
53. Józef Tadeusz Kierski mian.1768 – – 1783
54. Antoni Wacław Betański mian. 1783 – – 1786
55. Antoni Gołaszewski mian. 1786 – – 1824
56. Jan Antoni de Potoczki mian. 1825 – – 1832
57. Michał Korczyński mian. 1834 – – 1839
58. Franciszek Ksawery Zachariasiewicz z Tarnowa, mian. 1840 – – 1845
59. Franciszek Wierzchlejski mian. 1846, przen. w roku 1860 do Lwowa, – 1884
60. Adam Jasiński mian. 1860 – – 1862
61. Antoni Manastyrski mian. 1863, – w Rzymie 17.XII.1869
62. Maciej Hirschler mian. 1870, – 27.V.1881
63. Łukasz Solecki mian.1881, – 2.III.1900
64. Józef Sebastian Pelczar mian. 1900, – 28.III.1924
65. Anatol Nowak mian. 1924, – 5.IV.1933
66. Franciszek Barda mian. 1933, – 13.XI.1964
67. Ignacy Tokarczuk mian. 3.XII.1965, ingres 6.II.1966, mian. arcybiskupem 2.VI.1991, metropolitą przemyskim 25.03.1992, emerytura 17.04.1993
68. Józef Michalik mian. 1.X.1986 ordynariuszem gorzowskim, konsekrowany przez Ojca Świętego Jana Pawła II w Rzymie 16.X.1986, mianowany 17.IV.1993 arcybiskupem metropolitą przemyskim, odbył ingres 2.V.1993 r.
69. Adam Szal mian. 30.IV.2016 arcybiskupem metropolitą przemyskim, odbył ingres 21.V.2016 r.

TABELA BISKUPÓW POMOCNICZYCH

1. Jan Dębski biskup tytularny Bellineński, dziekan Kapituły 1681-1691.
2. Ludwik Załuski biskup tytularny Alexieński, dziekan Kapituły, 1692-1699.
3. Paweł Konstanty Dubrawski biskup tytularny Leorieński, dziekan Kapituły, 1699-1714.
4. Łukasz Jacek Czermiński biskup tytularny Pergameński, dziekan Kapituły, 1714-1717.
5. Stanisław Hozjusz biskup tytularny Uticejski, kustosz Kapituły, 1718-1720.
6. Michał Piechowski biskup tytularny Gracjapolitański, kustosz Kapituły, 1721-1723.
7. Franciszek Szembek biskup tytularny Margariteński, kantor Kapituły, 1723-1728.
8. Andrzej Pruski biskup tytularny Tanejski, dziekan Kapituły, 1728-1759.
9. Hieronim Wielogłowski biskup tytularny Bendejski, dziekan Kapituły, 1761-1765.
10. Michał Witosławski biskup tytularny Koronejski, dziekan Kapituły, 1768-1769.
11. Antoni Onufry Urbański biskup nominat Ewaryjski, kanonik Kapituły,
1769 (zmarł przed konsekracj±).
12. Stanisław Wykowski biskup tytularny Dioklejski, prepozyt Kapituły, 1770-1776.
13. Michał Roman Sierakowski biskup tytularny Pruseński, dziekan Kapituły, 1778-1786.
14. Antoni Wacław Betański biskup tytularny Troadyjski, koadiutor, 1781-1783.
(po odnowieniu sufraganii)
15. Ignacy Łobos biskup tytularny Leuceński, póĽniej ordynariusz Tarnowski, 1882-1885.
16. Jakub Glazer biskup tytularny Gabalitański, dziekan Kapituły, 1887-1898.
17. Józef Sebastian Pelczar biskup tytularny Miletopolitański, dziekan Kapituły, 1889-1900, (póĽniej ordynariusz diecezji).
18. Karol Józef Fischer biskup tytularny Malleński, prepozyt Kapituły, 1901-1931.
19. Franciszek Barda biskup tytularny Medejski, scholastyk Kapituły, 1931-1933, (póĽniej ordynariusz diecezji).
20. Wojciech Tomaka biskup tytularny Helenopolitański, prepozyt Kapituły,1933 – – 1967.
21. Stanisław Jakiel biskup tytularny Tanagryjski, dziekan Kapituły, 1957 – – 26 III l983.
22. Bolesław Łukasz Taborski biskup tytularny Diceński, mianowany 31 X 1963, konsekrowany 2 II 1964, przeszedł na emeryturę 27 II 1993.
Zmarł 18 XI 2004.
23. Tadeusz Błaszkiewicz
biskup tytularny Bisuldiński, mianowany 30 IV 1970, konsekrowany 29 VI 1970 – 7 VI 1993.
24. Stefan Moskwa biskup tytularny Giromonte, mianowany 1 XII 1983, konsekrowany 8 I 1984, prepozyt Kapituły.
Zmarł 18 X 2004.
25. Edward Białogłowski biskup tytularny Pomariensis, mianowany 30 XI 1987, konsekrowany 6 I 1988, po reorganizacji diecezji, 25 III 1993 r., przydzielony do diecezji rzeszowskiej.
26. Edward Marian Frankowski biskup tytularny Tigamibensis, mianowany 16 II 1989, konsekrowany 5 III 1989, po reorganizacji diecezji, 25 III 1993 r., przydzielony do diecezji sandomierskiej.
27. Adam Szal biskup tytularny Lavello, mianowany 16 XI 2000, konsekrowany 23 XII 2000
28. Marian Rojek biskup tytularny Tisedi, mianowany 21 XII 2005, konsekrowany 2 II 2006, 30.06.2012 mianowany biskupem diecezjalnym diecezji zamojsko-lubaczowksiej, ingres 11.08.2012
29. Stanisław Jamrozek biskup tytularny Chełmski, mianowany 20 IV 2013, konsekrowany 20 V 2013